Шор ёросысь удмуртъёслэн дӥськутсы

Шор ёросысь удмуртъёслэн дüськутсы» бамысь кудланьтэмын)

Та пöртэмлыкен дüськутэз нулло вылэм Удмурт Элькунысь Шаркан,Якшур-Бодья ёросъёсын, Ува. Дэбес ёросъёсысь куд-ог гуртъёсын улüсь удмуртъёс (азьвыл Вятка губерниысь Сарапул уездэ пыро вал). Шарканъёслэн но якшур-бодьяослэн дüськутсы Григорий Верещагин «Вотяки Сосновского края» ужаз котыр ласянь гожтэ Сосновка палась нылкышноослэн но пиосмуртъёслэн дüськутсы сярысь. Воргоронъёслэн, пе, толалтэ огшоры дыръя нулло вылэм тöдьы дэралэсь вурем, куссэс ыж гон кускерттонэн керттыса. «Кускерттон бордазы нулло вал пичигес гинэ кулэсь тыл дурсы (кожаный кисет для ношения огнива, холщавая девичья сумочка) пуйы, отчы тыро вал тылкöльы, сеньки, тылкорт» (Верещагин, 10-тü бам).

Юон дырлы XIX даурлэн пумаз ини пиосмуртъёслы дэрем вурыны кутскиллям басмалэсь, џемгес – горд басмалэсь. Толалтэ нуллон дукессэс вуро вылэм югыт буё урдэглэсь. Юон дырлы дасямзэ чебермало вылэм сьöд пильысэн яке тасмаосын. Воргоронъёс гужем нулло вылэм урдэглэсь тупатэм колпак, толалтэ – тöдьы гын шляпа.

Ужан пыдкуксы кутъёс вылэм, воштüськыны толалтэ тöдьы гын сапег кутчало вылэм, гужем – ку сапег.

Нылкышноослэн дüськутазы валтüсь инты басьтэ дэрем. Со Чупчи вылланьёслэн дэремзылы кельше. Одüг дэра вандэтлэсь вуремын, сиресэз котырес. Саесъёсыз тöдьыё-гордо куэм дэралэсь. Гадь кыретсэ восраны лякиё муресазь тупато. Дэрем вылазы тöдьы дэралэсь шортдэрем дüсяло вылэм. Вуремзыя со матын вылланьёслэн толалтэ нуллон дüськутсылы. Тыбыр палыз куско каремын, шымыръямын, сöзыосыз пырак вандэмын, саесо. Азькышетсы гадьтэм, кык дэра кесэглэсь яке басмалэсь вуремын.

Воштüськон шортдэремзы ас тусызъя трослы пöртэм огшоры дыръя нуллонзылэсь. Таизлэн сöзулаз горд но вож сюбег урдэг вуро, пужыято уко шортэн, кык чур кильымало буртчин яке парча вандэтъёсын. Саесъёссэ басмалэсь вурылüзы. Басма кылдэмлэсь азьло – тöдьы дэралэсь, са ваменак пужыятэмын. Ултüз кузяна горд но вож сюбег пустол юдэсъёс вурыло. Саесъёсыз басьяськись но луыны быгато вал. Таӵе басьяськись саесъёс асьме музейлэн люкамъёсаз вань. Ваем сое 1930-тü арын директорез Г.Ф. Сидоров, Калыктодонъя музейысь ужасъёсын ӵош экспедицие потакуз.

Та вакытэ ик шедьтэмын нылкышноослэн йыр шобыртонъёссы: тöдьы дэралэсь пöрмытэм изьыян (диал.: подурга(головной убор замужней девушки в виде шапочки)), со кымес палтüз бурлатэн кыскемын. Подурга сярысь Г. Верещагин гожтэ: «Йыразы поно такъя – подурга, кудüз азьпалтüзы ӝыны кымессэс ӵокта, нош мышпалтüзы кус улланёзь ваське. Подурга вылтü кышет кертто» (Верещагин, 11-тü бам).

Выль кенлы йыраз такъя изьыяло. Со вылтü такъякышет (аппликативный платок на девичью шапочку) но кучкышет (головное полотенце) кертто. Эмеспилэн корказ такъязэ кушто но кышномурт такъя – подурга – поно. Вылтüз – куинь сэрго дэра кышет кертто, собере – пичи гинэ куинь сэрго кышет (диал.: йыркотыр (маленькая треугольная косынка шарканских удмуртов)).

Йыркышетсы (кучкышет) тöдьы дэралэсь пöрмытэмын, пумъёсыз гордэн пужыятыса куэмын яке пужыятэмын. Пужылэн суредэз тодэ вайытэ Чупчи улланьёслэсь таӵе йыркышексэс. Пöртэмез пужы кылдытüсь куинь сэрего тусъёсыз бордын. Соос улланьёслэн кышет вылысьтызы таӵе ик тусъёссылэсь кык полы бадӟымесь, шуыны луоз. Со сяна,Шаркан удмуртъёс таӵе кышетъёссылэн пумъёсаз вож ыж гон яке буртчин сüньысъёслэсь кузь тугъёс вурыло, улланьёс – басма юдэсъёс.

Музейлэн люкамъёсаз трос гинэ куинь сэрего кышетъёс. Соос пöртэмесь: дэралэсь вурем но басма яке яркыт пустол юдэсъёсын чеберманъёсыз, сюбег пужыятыса чебермамъёсыз, тугоосыз. Куинь сэрего буртчин кышетъёссы кузь туго, отчы векчи весьёс, инӟыос бырттылэмын. Паськыт палыз бурлатэн бугортэмын. Таӵе кышетсэс «шальк-шальк укыё кышет» (треугольный платок из шёлковой ковровой шали, украшенный по краям полосками сукна, вышивки позументом, кистями и бусами) шуо. Сое кышномуртъёс ӵемгес сюанэ юмшаны кертто вылэм.

Ӟуч музейлэн калыктодонъя ёзэтаз ужам корреспондент И.К. Зеленов та удмуртъёслэн дüськутсыя туж дуно люкам кылдытэм. Соос саесъёссэс но саес дуръёссэс пужыятон амалзыя улланьёслэн дüськутсылы матын луо.

Чеберманъёссы: гадь вылазы коньдоновесьсы бадӟым азвесь коньдонъёслэсь пöрмытэмын, пельугыоссы – манетъем коньдонъёслэсь, ӵем дыръя бырттылэмын подурга бордазы. Суязы сюбег поскесъёс нулло вылэм.

Ныл дüськутсы яке XIX даурлэн пумаз городысь нылъёслэн дüськутсылы матын, яке шортдэремлы кельше. Дэремзы пуктэм капказё но пичильтык ӝутэм сиресэн. Нылъёс 13 аресысен векчи азвесь коньдонэн чеберман такъя нуллüллям. Кышномуртъёс йырсизэс кык ваё пуно вал, нылъёс – одüг пунэтэ. Верещагинлэн пусъемезъя, нылъёс бызем беразы нылпизы вордскытозь кöня ке арзэ со такъязэс нулло на, пе, вал. Собере куинь сэрего кышетэн тупатэм подурга вылазы пичи буртчин кышет (йырйылкышет) кертто.

Пыдкуксы: ужаны – кутъёс, толалтэ – гын сапегъёс. Юон дырлы дасям кутъёссэс чебермало вылэм ӟазег тылыосын яке буяло. Гужем воштüськыны кутчало вылэм башмакъёс. <Лебедева, С.Х. Шор ёросысь удмуртъёслэн дüськутсы. // С.Х. Лебедева. Удмурт калык дüськут. Ижевск: Удмуртя, 2008. - С. 156 - 165>